3 tygodni temu
Części zdania w języku polskim jest o połowę mniej niż części mowy. Sprawdź, jakie są części zdania, które z nich są główne i dlaczego tak je nazywamy. Dowiedz się, jaką rolę pełnią oraz jak zapamiętać pytania, na jakie odpowiadają poszczególne części zdania.
Spis treści:
- Części zdania – jakie są?
- Części zdania – charakterystyka i przykłady
- Główne części zdania: podmiot i orzeczenie
- Inne ważne części zdania: przydawka, dopełnienie, okolicznik
Jakie są części zdania?
Części zdania to elementy, z których składa się zdanie. Są one podstawową jednostką analizy składniowej w języku polskim. Dzięki nim możliwe jest zrozumienie struktury wypowiedzi oraz zależności pomiędzy poszczególnymi wyrazami. Każda część zdania pełni określoną funkcję i może być wyrażona nie tylko pojedynczym wyrazem, ale także całym związkiem wyrazowym, czyli grupą słów, która wspólnie realizuje daną funkcję składniową. Przykładowo, zarówno wyraz „dziecko”, jak i związek „małe, uśmiechnięte dziecko” mogą pełnić funkcję podmiotu.
Wyróżniamy 5 podstawowych części zdania:
Podmiot – jest jednym z dwóch głównych elementów zdania. Ściśle wiąże się z orzeczeniem, ponieważ to właśnie orzeczenie informuje, co robi podmiot lub jaki on jest. Podmiot odpowiada zwykle na pytania: kto? co? Najczęściej wyrażony jest rzeczownikiem lub zaimkiem, np. pies, ona, dzieci. W niektórych przypadkach podmiot może być domyślny – nie występuje w zdaniu jawnie, ale można go odczytać z formy orzeczenia (np. w zdaniu „Idę do sklepu” domyślnym podmiotem jest „ja”).
Orzeczenie – to druga najważniejsza część zdania, która określa czynność (co robi?), stan lub adekwatność podmiotu. Może być wyrażone czasownikiem w formie osobowej, np. czyta, biega, będzie śpiewać. Orzeczenie informuje, co robi podmiot, w jakim jest stanie albo kim/czym się staje. Wyróżniamy orzeczenia proste (np. pisze) oraz orzeczenia złożone (np. zaczęła pisać, jest chory).
Przydawka – określa rzeczownik, czyli może odnosić się zarówno do podmiotu, jak i innych części zdania wyrażonych rzeczownikiem, takich jak dopełnienie. Przydawka odpowiada na pytania: jaki? czyj? który? ile?. W zdaniu pełni funkcję dookreślającą, uszczegóławiającą znaczenie rzeczownika, np. czerwony samochód, mój zeszyt, pięć jabłek. Może być wyrażona przymiotnikiem, liczebnikiem, zaimkiem, a także rzeczownikiem w dopełniaczu.
Dopełnienie – to część zdania, która uzupełnia znaczenie orzeczenia. Mówi, na co rozciąga się czynność wyrażona przez orzeczenie i odpowiada najczęściej na pytania przypadków zależnych: kogo? czego? komu? czemu? kogo? co? o kim? o czym? z kim? z czym?. Przykłady: czytam książkę, dzwonię do kolegi, potrzebuję odpoczynku. Dopełnienie jest zwykle wyrażone rzeczownikiem lub zaimkiem we właściwym przypadku.
Okolicznik – określa orzeczenie, a czasem także inne części zdania, wskazując na różne okoliczności wykonywania czynności lub zachodzenia stanu. Może wskazywać na miejsce (gdzie?), czas (kiedy?), sposób (jak?), przyczynę (dlaczego?), cel (po co?), warunek, przyzwolenie i inne relacje. Przykłady: pracuje w domu, przyjdę jutro, mówi głośno. Okolicznik może być wyrażony przysłówkiem, rzeczownikiem z przyimkiem lub całym wyrażeniem przyimkowym.
Części zdania: charakterystyka i przykłady
Podmiot
Określa wykonawcę czynności w zdaniu, podmiotem może być osoba, zwierzę, przedmiot lub zjawisko abstrakcyjne (podmiot, tak jak rzeczownik, odpowiada na pytania: kto? co?)
Przykład:
Kasia często pije po południu słodką herbatę z cytryną.
kto? Kasia
Orzeczenie
Informuje, co robi podmiot w zdaniu, odpowiada na pytania czasownika: co robi? co się z nim dzieje?, czyli podobnie jak czasownik – określa czynność lub stan)
Przykład:
Kasia często pije po południu słodką herbatę z cytryną.
co robi? pije
Przydawka
Określa rzeczownik, odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? z czego?)
Przykład:
Kasia często pije po południu słodką herbatę z cytryną.
jaką (herbatę)? słodką,
jaką (herbatę)? z cytryną
Dopełnienie
Określa orzeczenie i odpowiada na pytania przypadków (oprócz pytań mianownika i wołacza)
Przykład:
Kasia często pije po południu słodką herbatę z cytryną.
pije (co?) herbatę
Okolicznik
Określa okoliczności wykonywanej czynności, czyli orzeczenia (kiedy? gdzie? jak? po co? dlaczego? mimo czego?)
Przykład:
Kasia pije po południu słodką herbatę z cytryną.
Kiedy? po południu
Jak? często
Teraz już wiesz jakie są części zdania i na jakie pytania odpowiadają. To najważniejsze informacje, ponieważ poszczególne części zdania dzielimy na różne rodzaje.
Główne części zdania: orzeczenie i podmiot
Jaka jest najważniejsza część zdania? To orzeczenie, bez którego nie mogłoby być mowy o zdaniu. Innymi słowy, właśnie orzeczenie sprawia, iż mamy do czynienia ze zdaniem. O ile możemy spotkać się ze zdaniem, w którym nie występuje podmiot (przykłady zdań bezpodmiotowych to: Zaczęło błyskać. Zrobiono to specjalnie. Boli mnie brzuch), to zdanie musi mieć orzeczenie. W zdaniu pojedynczym – występuje jedno orzeczenie.
Czasem podmiot i orzeczenie nazywa się głównymi częściami zdania, ponieważ, by utworzyć zdanie – wystarczy jedynie podmiot i orzeczenie. Spójrz na poniższe przykłady:
Dzieci bawiły się
(podmiot: dzieci, orzeczenie: bawiły się)
Dorota wróciła.
(podmiot: Dorota, orzeczenie: wróciła)
Pies szczeka.
(podmiot: pies, orzeczenie: szczeka)
Śnieg prószy.
(podmiot: śnieg, orzeczenie: prószy)
By powstało zdanie, wystarczy choćby samo orzeczenie, jak w przypadku takich zdań jak:
Pada.
Zachmurzyło się.
Obudziła się.
Najczęściej jednak podmiot i orzeczenie występują wśród innych części zdania, dzięki którym możemy dowiedzieć się nieco więcej szczegółów (zarówno jeżeli chodzi o podmiot, jak i orzeczenie).
- Kasia odrobiła lekcje wieczorem.
W tym zdaniu podmiot to Kasia, a orzeczenie to odrobiła.
- Na kolację zrobiłam pyszne kanapki.
W powyższym zdaniu mamy do czynienia z podmiotem domyślnym – ja, orzeczenie to: zrobiłam.
- Cukier i mąka są w górnej szafce.
W tym zdaniu występuje podmiot zbiorowy, czyli cukier i mąka, orzeczenie to: są.
Inne ważne części zdania: przydawka, dopełnienie, okolicznik
Jeśli chodzi o przydawkę – najważniejsze, by zapamiętać, iż określa ona zawsze rzeczownik, tak jak na poniższych przykładach:
- Kolorowe wstążki aż lśniły we włosach (jakie wstążki? kolorowe)
- Brat pożyczył mi ciekawą książkę (jaką książkę? ciekawą)
- Piękne krajobrazy działają na wyobraźnię (jakie krajobrazy? piękne)
Przydawka – jak już wiesz – odpowiada na pytania: jaki? który? czyj?
Jeśli chodzi o okolicznik i dopełnienie – określają one czasownik, rzadziej przymiotnik lub przysłówek. To części zdania, które naprawdę trudno ze sobą pomylić. Dopełnienia odpowiadają na pytania przypadków, a okoliczniki na pytania jak? gdzie? kiedy? mimo czego?
Przykłady zdań z zaznaczonymi dopełnieniami:
Tata wieczorem czytał gazetę (co czytał? gazetę)
Hania wąchała kwiatki w ogrodzie (co wąchała? kwiatki)
Dziewczynka starannie zaplotła lalce warkocze (co zaplotła? warkocze, komu zaplotła? lalce)
Ciocia jesienią piecze najlepsze szarlotki (co piecze? szarlotki)
Myślałam o tobie wczoraj (o kim? o tobie)
Przykłady zdań z zaznaczonymi okolicznikami:
Tata wieczorem czytał gazetę (kiedy czytał? wieczorem)
Hania wąchała kwiatki w ogrodzie (gdzie wąchała? w ogrodzie)
Dziewczynka starannie zaplotła lalce warkocze (jak zaplotła? starannie)
Ciocia jesienią piecze najlepsze szarlotki (kiedy piecze? jesienią)
Myślałam o tobie wczoraj (kiedy myślałam? wczoraj)
Teraz już wiesz jakie są części zdania a także, które z nich są główne i dlaczego. Spróbuj ułożyć kilka zdań, wymyślając własny podmiot, orzeczenie, przydawkę, dopełnienie i okolicznik - w ten sposób utrwalisz wiedzę na temat części zdania.
Zobacz także:
- Ocena z zachowania – jak jest oceniane zachowanie w szkole? Kryteria, skróty, odwołanie
- Więcej wolnego dla rodziców. Szczęściarze dostaną choćby 5 dni urlopu za 100% pensji
- Można dostać choćby 60 dni wolnych na dziecko. Pracodawca będzie ci za to płacił
